Η μικροαφήγηση. Ορισμός και διαγραμματική παρουσίαση των χαρακτηριστικών της – η προϊστορία του είδους
Ένα διήγημα βρίσκεται πιο κοντά στο ποίημα παρά σε ένα μυθιστόρημα και όταν είναι παρά πολύ σύντομο –1,5, 2,5 σελίδες– πρέπει να διαβάζεται σαν ποίημα. Δηλαδή αργά.
Grace Pale Thomas and Shapard 2006,
Οι μικροαφηγήσεις ως είδος, Σελιδοδείκτες,
https://selidodeiktes.greek-nguage.gr/lemmas/188/132
Μικροδιήγημα 140 χαρακτήρων κυκλοφορεί ελεύθερο. Παρακαλούνται οι αναγνώστες να του φερθούν σαν σε μεγάλο, λόγω ανάγκης για αναγνώριση.
Φώφη Δελαφράγκα
Tweet_Stories | Λογοτεχνία σε 140 χαρακτήρες
https://www.openbook.gr/2012/03/tweet-stories.html
Η μικροαφήγηση, ή μικροκείμενο ή flashfiction (: διήγημα-αστραπή), ή υπερμικρό κείμενο, ή όπως αλλιώς ονομάζεται από τους δημιουργούς ή τους μελετητές της, ανάλογα και με την έκτασή της, είναι το νεότερο πεζό λογοτεχνικό είδος, που γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση στις μέρες μας. Ενδεικτική της άνθισης και της δημοτικότητάς του είναι και η πληθώρα των όρων με τους οποίους αποδίδεται, με τελευταία ίσως συνεισφορά το «Ιστορίες της παλάμης» του νομπελίστα γιαπωνέζου συγγραφέα Kawabata Yasunari, και «Ιστορίες μπονζάι» που ευρέως επέβαλε στην Ελλάδα η ιστοσελίδα «Ιστορίες μπονζάι». (https://bonsaistoriesflashfiction.wordpress.com/) που διαχειρίζονται ο Γιάννης Πατίλης και η Ηρώ Νικοπούλου.
Η έκτασή της κυμαίνεται συνήθως γύρω στη μία σελίδα, αλλά μπορεί να περιορίζεται και σε μία πρόταση ή και σε λιγότερες από 10 λέξεις, όπως το μικροκείμενο του Χέμινγουεϊ που τοποθετείται στην προϊστορία του είδους, αρχές του 20ού αι., και αποτελείται από μόλις 6 λέξεις: «For sale: baby shoes never worn (Προς πώληση: βρεφικά παπούτσια εντελώς αφόρετα)», και οι σύγχρονες tweet_stories, που περιορίζονται στους 140 χαρακτήρες· μπορεί όμως να φτάνει, σύμφωνα με άλλες απόψεις, τις 750 ή και τις 1.500 λέξεις.
Οι δημιουργοί που ασχολούνται περιστασιακά ή κατά κύριο λόγο με το είδος, αυξάνονται με γεωμετρική ταχύτητα, καθώς και οι αναγνώστες.
Οι λόγοι του φαινομένου σε πρώτο επίπεδο, αυτοί τουλάχιστον που έχουν να κάνουν με τη στροφή στο σύντομο κείμενο, φαίνεται να σχετίζονται με τις συνθήκες τις εποχής: την έλλειψη ή την οικονομία του χρόνου, ιδίως αυτού που αφιερώνουν, οι νεότεροι κυρίως, στον γραπτό λόγο, την κυριαρχία του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που ευνοούν τα σύντομα έως πολύ σύντομα κείμενα, αναρτήσεις και μηνύματα.
Αυτό θα μπορούσε πολύ καλά να εξηγήσει τη δημοτικότητα του είδους, και την κυριαρχία του στο λογοτεχνικό πεδίο, αλλά όχι και την ανάδυσή του ως το νεότερο είδος στη λογοτεχνία. Αν το πλήθος οι νέοι συγγραφείς του είδους χρησιμοποιούν τη μικροαφήγηση για να απευθυνθούν στους συνομηλίκους τους για τους παραπάνω λόγους, κι επειδή ανήκουν σε μια γενιά με παρόμοια χαρακτηριστικά, αυτό δεν φαίνεται να ισχύει επίσης, ή εξίσου, για τους πρώτους διδάξαντες της σύγχρονης μικροαφήγησης, τον Χέμινγουεϊ, τον Κάφκα ή τον Μπόρχες.
Πιστεύουμε, επίσης, πως αν η πρώτη ώθηση για την επιστροφή, στην πραγματικότητα, και όχι την πρώτη εμφάνιση, αυτού του λογοτεχνικού είδους είναι η συντομία που επιβάλλουν οι σύγχρονοι όροι ζωής, η λογοτεχνική του αξία είναι ένα γεγονός πολύ πιο σύνθετο που σχετίζεται με αρχέγονα χαρακτηριστικά των κειμένων, και ο βαθμός «δυσκολίας» για τους επίδοξους συγγραφείς του πολύ υψηλός. Το κέρδος επίσης για τους υπάρχοντες ή επίδοξους αναγνώστες πολύ μεγαλύτερο απ' ό,τι αφήνει να διαφανεί το μικρό μέγεθός του.
Οι ρίζες της σύγχρονης μικροαφήγησης, ή καλύτερα η αφετηρία της, ανιχνεύεονται από μελετητές του είδους στα μέσα του 19ου αι. και στην ανάδυση του διηγήματος ως λογοτεχνικού είδους. Ο χαρακτηρισμός άλλωστε του Ε.Α. Poe για το διήγημα με βάση τον χρονικό ορίζοντα ανάγνωσής του, από μισή έως δύο ώρες, ως «αφηγήματος της μιας καθισιάς», θυμίζει έντονα τις διάφορες προσπάθειες ορισμού του είδους της μικροαφήγησης με αναφορά στην έκταση του κειμένου πλέον, χαρακτηριστικό και της αλλαγής εποχής.
Έχουμε την πεποίθηση πως η σύγχρονη μικροαφήγηση δεν ανάγει απλώς την αφετηρία της (ή την επανεμφάνισή της) στο διήγημα (Short story), αλλά αποτελεί οργανική εξέλιξή του, παρουσιάζοντας μάλιστα μεγεθυμένα κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά του, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια.
Είναι ενδεικτική εξάλλου η σύγχυση που επικρατεί ως προς τον διαχωρισμό των δύο ειδών αναφορικά με την έκτασή τους, καθώς στη μικροαφήγηση κατατάσσονται σε πολλές περιπτώσεις κείμενα που η έκτασή τους προσιδιάζει με αυτήν του διηγήματος. Ο όρος "short story", περιλαμβάνεται επίσης συχνά στους εναλλακτικούς όρους για τη μικροαφήγηση.
Ένα δεύτερο στοιχείο που καθόρισε τον τρόπο προσέγγισης, και διδακτικής αξιοποίησης του είδους στο 2ο Πρότυπο Γυμνάσιο Αθηνών, ήταν η αντίληψη πως η αλλαγή στον τρόπο ζωής και η κυριαρχία του διαδικτύου που επηρέασε και τη λογοτεχνική παραγωγή και έκφραση, πρώτα πρώτα αναφορικά με την έκταση των κειμένων, έδωσε την ευκαιρία, ή συμπαρέσυρε, την ανάδυση βασικών χαρακτηριστικών του λογοτεχνικού λόγου που απαντούν στα προφορικά κείμενα παλαιότερων εποχών και τα οποία εντάσσονται στον λογοτεχνικό κανόνα σε όλο τον κόσμο. Κοινό στοιχείο η ανάγκη, ή οι συνθήκες που ώθησαν στην αξιοποίηση της σύντομης φόρμας: στην περίπτωση των πρώτων η αναγκαστική προφορική μορφή τους, στην εποχή μας η επιθυμία για συντομία που διαμόρφωσαν οι σύγχρονοι ρυθμοί ζωής και η κυριαρχία του διαδικτύου.
Οι σύντομες αφηγήσεις είναι ο τρόπος που επέλεγαν όλοι οι μεγάλοι δάσκαλοι, επώνυμοι και ανώνυμοι, σε όλο τον κόσμο για να παρουσιάσουν δύσκολες έννοιες και σημαντικές αλήθειες της ζωής, με τρόπο απλό και κατανοητό, επιστρατεύοντας συχνά και το χιούμορ, με εικόνες από την καθημερινή ζωή που αποχτούσαν ένα συμβολικό περιεχόμενο. Απλές ιστορίες με χαρακτηριστική αφηγηματική οικονομία, που λένε λίγα και εννοούν πολύ περισσότερα, που εμπλέκουν τον ακροατή ή τον αναγνώστη στην αφήγηση, που σκοπό έχουν να οξύνουν το νου, σαν αίνιγμα που επιζητά τη λύση. Σημαντικό χαρακτηριστικό τους το αιφνιδιαστικό ή παράδοξο κλείσιμο, που ωθεί τον ακροατή/ αναγνώστη να δει την πραγματικότητα από μια διαφορετική σκοπιά. Η συντομία και η αναγκαστική τους ακριβολογία τις κάνει και εκφραστικά μνημεία του λόγου.
Είναι ιστορίες που ξέρουμε όλοι μας: οι μύθοι του Αισώπου, οι βιβλικές παραβολές στα καθ' ημάς, μύθοι από όλο τον κόσμο, ιστορίες Ζεν, από τον Ταοϊσμό, εγκιβωτισμένες ιστορίες στα ομηρικά, και όχι μόνο, έπη, οι παροιμιόμυθοι, ως ένας μακρινός πρόγονος των υπερμικρών κειμένων. Ακόμα και τα παροιμιώδη ανέκδοτα και οι ανάλογες ιστορίες, όπως αυτές με ήρωα τον Ναστρεδίν Χότζα. Ο διδακτικός χαρακτήρας όλων των παραπάνω ιστοριών είναι προφανής.
Οι σύγχρονες μικροαφηγήσεις αξιοποιούν ιδιαίτερα το στοιχείο του παράδοξου, το οποίο συνδυάζεται με την ενσωμάτωση ρεαλιστικών χαρακτηριστικών που επιτείνουν την ανοικείωση και το στοιχείο της έκπληξης, ενισχύοντας μια διαφορετική θέαση και αντίληψη της πραγματικότητας, βασική επιδίωξη όλων των μικροαφηγήσεων, παλαιότερων και σύγχρονων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι ιστορίες με την υπερρεαλιστική τεχνική του «αντικειμενικού τυχαίου» που αξιοποιεί παραδειγματικά στην Ελλάδα ο Ε.Χ. Γονατάς.
Η διδασκαλία της μικροαφήγησης στην τάξη
Η κοινότητα χαρακτηριστικών των σύγχρονων μικροαφηγήσεων με τις παλαιές προφορικές μικροαφηγήσεις, αλλά και με το διήγημα, αξιοποιήθηκαν στον σχεδιασμό της διδασκαλίας στο 2ο Πρότυπο Γυμνάσιο Αθηνών.
Αρχικά διδάχθηκαν παλαιότερα κείμενα από την αρχαία ελληνική γραμματεία: η «Παραβολή των ταλάντων» και πολύ σύντομες παραβολές για τη βασιλεία των ουρανών από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, μύθοι του Αισώπου και ανεκδοτολογικές ιστορίες του Διογένη του Κυνικού. Εξήχθησαν σταδιακά τα χαρακτηριστικά της μικροαφήγησης που κλήθηκαν τα παιδιά να εντοπίσουν στα επόμενα κείμενα. Η συντομία των κειμένων, η απλή σύνταξη και το λεξιλόγιο επέτρεψε την αξιοποίησή τους και για τη διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας στο πρωτότυπο, με ομαδοσυνεργατική μέθοδο και με χρήση του σχολικού λεξικού αλλά και των κανόνων παραγωγής και σύνθεσης της ΑΕ. Γλώσσας.
Στη συνέχεια τα παιδιά εντόπισαν τα χαρακτηριστικά σε κείμενα από όλο τον κόσμο, ινδιάνικους και αφρικανικούς μύθους, ιστορίες από τον Ταοϊσμό και ιστορίες Ζεν, ιστορίες του Ναστρεδίν Χότζα, και παροιμιόμυθους, ως εισαγωγή στο μικροκείμενο.
Εντόπισαν επίσης τα χαρακτηριστικά της μικροαφήγησης στις εγκιβωτισμένες ιστορίες που αποτελούν οργανικό στοιχείο των ομηρικών επών και αντιλήφθηκαν καλύτερα τον λειτουργικό τους ρόλο στα έπη.
Η διδασκαλία των σύγχρονων μικροαφηγήσεων, ελληνικών και ξένων, έγινε στην αρχή και κατά περίπτωση σε συνδυασμό με, συγγενή θεματικά, σύντομα διηγήματα, λ.χ. του διηγήματος «Το ξεστούπωμα» του Ροΐδη που αναφέρεται σε ένα παιδικό παράπτωμα με μια συγγενή εγκιβωτισμένη ιστορία στο μυθιστόρημα του Μαρκ Τουέην Ο μυστηριώδης ξένος, το διήγημα του Τσέχοφ «Ένας αριθμός» με τη μικροαφήγηση του Μπέρτολτ Μπρεχτ «Το αβοήθητο παιδί» που μιλάει για την ανάγκη να υπερασπιζόμαστε τον εαυτό μας απέναντι στην αδικία. Τα παιδιά εντόπισαν τα χαρακτηριστικά της μικροαφήγησης και τα κοινά στοιχεία των κειμένων μεταξύ τους.
Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο αιφνιδιαστικό τέλος ως ειδοποιό στοιχείο των κειμένων, παλαιότερων και σύγχρονων, που προβάλλει το βασικό νόημα και τονίζει τον έμφυτο διδακτικό τους χαρακτήρα.
Στη δημιουργική σχέση τους με τα κείμενα και εισαγωγικά στη δημιουργική γραφή κειμένων, τα παιδιά ενθαρρύνθηκαν να γίνουν «ενεργοί» αναγνώστες, να συμπληρώσουν και να επεκτείνουν τα κείμενα με δικές τους σκέψεις και συναισθήματα, ενεργοποιώντας την κρίση και τη φαντασία τους.
Επίσης, ανέπτυξαν τις δικές τους απόψεις για το συμβολικό νόημα και το μήνυμα των κειμένων.
Η μικρή φόρμα λειτουργεί ενισχυτικά για την εμπλοκή των παιδιών στη διδασκαλία, αν και η ανάγκη για λιτότητα και πυκνότητα, σαφήνεια και ακριβολογία που ενδυναμώνουν τις γλωσσικές δεξιότητες, αποδεικνύονται αρκετά απαιτητικές για πολλούς μαθητές στην αρχή.
Παράλληλα με τη διδασκαλία υπερμικρών κειμένων, τα παιδιά ενθαρρύνθηκαν να επιλέξουν από ένα σύντομο ανθολόγιο tweet_stories και να αναπτύξουν, ή να χρησιμοποιήσουν ως αφετηρία μία απ' αυτές για να γράψουν ένα εκτενέστερο μικροκείμενο. Η προεισαγωγική αυτή δραστηριότητα δημιουργικής γραφής ήταν από τις πλέον επιτυχημένες, και ανέδειξε την ικανότητα των υπερμικρών ιστοριών να κινητοποιούν τη φαντασία και τη σκέψη. Η επιλογή επίσης, και η μυθοπλαστική ανάπτυξή τους παρείχε πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για την εφηβική ψυχολογία.
Αξιοποιώντας χαρακτηριστικά της μικροαφήγησης, τα παιδιά έγραψαν επίσης ιστορίες με έμφαση στον διδακτικό χαρακτήρα, καθώς και ιστορίες με έντονο το στοιχείο του παράδοξου.
Στο πλαίσιο της πληρέστερης κατανόησης της σύγχρονης μικρομυθοπλασίας αλλά και ως μια ενδιαφέρουσα άσκηση δημιουργικής γραφής, έγραψαν μικροκείμενα αξιοποιώντας φράσεις και στοιχεία ύφους από κείμενα του Ε.Χ. Γονατά.
Μία ενδιαφέρουσα κατηγορία σύγχρονης μικρομυθοπλασίας είναι αυτή που αξιοποιεί ειδήσεις και γεγονότα της καθημερινότητας. Τα παιδιά προσπάθησαν να δομήσουν παρόμοιες ιστορίες δίνοντας λογοτεχνικό χαρακτήρα σε ειδήσεις της εποχής που τους προσέλκυσαν το ενδιαφέρον. Μια ανάλογη προσπάθεια θα μπορούσε να έχει εξαιρετικά αποτελέσματα με την αξιοποίηση βιογραφικών στοιχείων γνωστών προσωπικοτήτων, όπως λ.χ. του Καβάφη που επιχειρήθηκε επίσης εφέτος.
Το εργαστήριο που πραγματοποίησε η εικαστικός, συγγραφέας και ποιήτρια Ηρώ Νικοπούλου και στα δύο εμπλεκόμενα τμήματα της δράσης, με υλικό μικροκείμενα από την ιστοσελίδα «Ιστορίες μπονζάι», έγινε αφορμή να ασκηθούν τα παιδιά στη γραφή υπερμικρών κειμένων.
Τέλος, τα παιδιά δημιούργησαν ψηφιακά κόμικς από κείμενα που μελέτησαν, αξιοποιώντας τον έντονο εικονικό χαρακτήρα των μικροκειμένων.
Μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή της δράσης ήταν η ανταλλαγή διδακτικής εμπειρίας ανάμεσα στα δύο σχολεία: ο Ηλίας Γούρης, υπεύθυνος της δράσης στο 38ο Γυμνάσιο, δίδαξε με μεγάλη επιτυχία κείμενα του Φραντς Κάφκα στο τμήμα Γ4 του 2ου Πρότυπου Γυμνασίου Αθηνών και η υποφαινόμενη τον «Σκαντζόχερο» του Ε.Χ. Γονατά σε αντιπαραβολή με παραστάσεις ινδικής Mandala στο τμήμα Β1 του 38ου Γυμνασίου. Ήταν μια απολαυστική εμπειρία που ελπίζουμε να έχουμε την ευκαιρία να επαναλάβουμε στο μέλλον.
Ο υπάρχων διδακτικός χρόνος αποδείχθηκε πολύ λίγος για την αξιοποίηση και τη διδασκαλία του πλήθους των ενδιαφερόντων μικροκειμένων και όλων των δυνατοτήτων που προσφέρει διδακτικά η μικροαφήγηση, τόσο στην ενεργητική επαφή με ένα μεγάλο εύρος κειμένων, όσο και στο πεδίο της δημιουργικής γραφής και στην ανάπτυξη γλωσσικών δεξιοτήτων. Προσδοκία μας είναι να συνεχίσουμε, να εμπλουτίσουμε και να επεκτείνουμε την ενσωμάτωσή της στη διδασκαλία και σε επόμενα διδακτικά έτη.
Επίσης να καταθέσουμε τις απόψεις και τα συμπεράσματά μας ολοκληρωμένα σε έντυπη μορφή κάποια στιγμής το μέλλον, μαζί με ένα εκτενές ανθολόγιο κειμένων.
Στη δράση συμμετείχαν από την πλευρά του 2ου Πρότυπου Γυμνασίου Αθηνών τα τμήματα Γ4 και Β1 του σχολικού έτους 2022-23. Η δράση πραγματοποιήθηκε με διά ζώσης διδασκαλία και με αξιοποίηση της ηλεκτρονικής τάξης. Τα ονόματα των παιδιών που ενεπλάκησαν καταγράφονται στα κείμενα που κατέθεσαν και περιλαμβάνονται εδώ.
Από την πλευρά του 2ου Πρότυπου Γυμνασίου συμμετείχε και η καθηγήτρια Πληροφορικής Μαρία Κονταξή, στη δημιουργία των ψηφιακών κόμικς από τα παιδιά του τμήματος Β1.
Ευχαριστώ και από εδώ τον Ηλία Γιούρη για τη συνεργασία και τη συμβολή του στην επιτυχία αυτής της Δράσης.
Στον ιστότοπο αυτό περιλαμβάνονται ενδεικτικές εργασίες των παιδιών που παραδόθηκαν σε ηλεκτρονική μορφή. Εισαγωγικά στις διάφορες ενότητες περιλαμβάνονται από το ανθολόγιο κειμένων που διδάχθηκε όσα αξιοποιήθηκαν από τα παιδιά στις δημιουργικές δραστηριότητες.
Περιλαμβάνονται κείμενα των μαθητών/τριών:
Από το τμήμα Γ4:
Γιώργος Γεωργόπουλος
Εμμανουέλα Μαστοράκη
Λία Μεσχοράτζε
Άγγελος Μέτσια
Χρήστος Μηλαίος
Απόστολος Μόρφης
Γιάννης Μούστος
Κατερίνα Μπακογιάννη
Γιώργος Μπισκένης
Άννα-Μαρία Νάτση
Ζωή Νάτση
Δανάη Νίκα
Θεοδώρα Νικολαΐδου
Αργυρή Νικολοπούλου
Εουήν Δάειρα Νικολοπούλου
Άγγελος Ντάσης
Θάλεια Ξούρια
Έλενα Σταθοπούλου
Από το τμήμα Β1:
Αναστασία Αθανασίου
Γιώργος Αθανασόπουλος
Αλκμήνη Αμπαζή
Σίμος Αναγνωστόπουλος
Κωνσταντίνα Ανδρεάδη
Αλέξανδρος Αντωνόπουλος
Αικατερίνη Ανυσίου
Τηλέμαχος Αραμπατζής
Κωνσταντίνος Αργυρόπουλος
Χρήστος Αργυρόπουλος
Αναστάσης Αρσενιάδης
Μενέλαος Βαλαβάνης
Δάφνη Βαμβακά
Χρήστος Βαρβερόπουλος
Θανάσης Βαρδούλιας
Σταματική Μαρία Βασιλάκου
Γιώργος Βενιζέλος
Γεωργία Βερβάτη
Νικήτας Βερύκιος
Στέλλα Βόσσου
Νίκος Βουτσινάς
Αναστασία Γαλάνη
Απόστολος Γεωργιόπουλος
Δημήτρης Γεώργιου
Μελίνα Γεωργόπουλου
Άννα Γιαννοπούλου
Ξένη Σκαρτσή
2ο Πρότυπο Γυμνάσιο Αθηνών